Angélique Kidjo

Je groeide op in Benin en werd van jongs af aan aangemoedigd om te zingen en op te treden. Kun je iets vertellen over je jeugd en de belangrijkste invloeden op jouw latere carrière?

Mijn vader was een heel ruimdenkende man. Hij hield van muziek, hij zong en speelde banjo en hij maakte ons altijd aan het lachen. Ook steunde hij mijn moeder om theater te maken. Als kind had ik geen idee hoe uitzonderlijk dat allemaal was. Al die dingen waren vanzelfsprekend voor mij. In mijn ogen was mijn vader hoe een man moest zijn: open voor ideeën en nooit bang om het gesprek aan te gaan.

Ik leerde om mijn mening te uiten en vragen te stellen. Mij werd verteld dat iemands hersenen niet mannelijk of vrouwelijk zijn. En dat je altijd zowel overeenkomsten als verschillen met mensen zult tegenkomen. Dat is geen probleem, zolang je maar met elkaar praat. Dat hoort bij het mens-zijn. Ik begon op zeer jonge leeftijd met zingen en optreden. Het was mijn grootmoeder die me uitlegde dat er altijd mensen zouden zijn die me zouden veroordelen, maar dat ik me daar niets van aan hoefde te trekken. Als kind neem je zo'n advies aan zonder er de waarde helemaal van in te zien. Tot de dag van vandaag helpt het me om te bedenken dat niet iedereen van je hoeft te houden, en dat is prima.


Toen de communisten eind jaren 70 naar Benin kwamen, werd je verplicht om met jouw muziek hun politiek te steunen. Je koos voor vrijheid, liet je familie achter en verhuisde naar Frankrijk. Heeft het reizen en het leven in verschillende continenten jou of je culturele identiteit veranderd?

Ik ben geboren in Benin. Punt. Niemand kiest waar die geboren wordt. Mijn vader zei altijd: de wereld buiten deze poort is van jou, maar je moet eerst naar school gaan om te kunnen reizen en te leren om met verandering om te kunnen gaan. Hij vertelde me ook dat ik geen muziek moest maken om een politieke partij te steunen. Ik weigerde dus te zingen om een ideologie te verkondigen, waardoor ik niet kon blijven toen de communisten aan de macht kwamen. Dan zou ik mijn familie in gevaar brengen. Ik moest weg om trouw te blijven aan mezelf en om te kunnen blijven zingen en werken.

Reizen is voor mij nooit een probleem geweest, want ik kan altijd en overal contact maken met andere mensen. Ik ken misschien niet het hele verhaal van de persoon die tegenover me zit, maar die persoon heeft net als iedereen een moeder en vader. En als we dorst hebben, drinken we allemaal water. Overal waar ik kom, vind ik raakvlakken met mensen. Als je me vraagt naar mijn culturele identiteit - Benins, Amerikaans, Frans, wereldburger - dan zeg ik: je mag me noemen zoals je wilt.


Hoe kies je de onderwerpen waarover je zingt?

Ik ben een verhalenverteller. Ik schrijf altijd over de dingen die me raken. Dat begon al toen een van mijn rolmodellen, zangeres Bella Bellow, omkwam bij een auto-ongeluk. Ik was pas twaalf of dertien jaar oud en ik was er kapot van. Dus zong ik over dat verdriet, over hoe wreed en genadeloos de dood kan zijn.

Mijn krachtigste lied ooit maakte ik toen ik vijftien was, toen ik voor het eerst over de apartheid in Zuid-Afrika hoorde. Ik was opgegroeid met het idee dat mens-zijn geen kwestie is van kleur. En plotseling... Toen ik negen was, hoorde ik over de slavernij en vervolgens op mijn vijftiende over apartheid. Beide dingen hadden een enorme impact op mijn leven. Ik realiseerde me dat mijn huidskleur mijn dood kon betekenen.

Vanaf dat moment ging ik op een andere manier naar de wereld kijken. Ik zette vraagtekens bij overtuigingen die ik als vanzelfsprekend had beschouwd, namelijk dat we allemaal met gelijke rechten en waardigheid worden geboren. Ik ben nooit cynisch of pessimistisch geworden, maar ik begon me wel af te vragen hoe we op een goede manier met elkaar kunnen leven. Als jij iemand pijn doet, doe je uiteindelijk jezelf pijn, want trauma werkt twee kanten op.


Op je nieuwste album Mother Nature zing je over onderwerpen als de waardigheid van mensen en de kwetsbaarheid van de natuur. Hoop je met zulke nummers iets te kunnen veranderen?

Ik zou willen dat mensen begrijpen dat we zelf onze grootste vijand zijn. Misschien motiveert één enkel lied iemand om iets aan zijn of haar eigen leven te veranderen. Zelf begon ik over het klimaat na te denken toen ik in 1993 zwanger was. Ik realiseerde me hoeveel afval ik elke dag weggooide en vroeg me af: wat consumeer ik eigenlijk allemaal? Je moet nadenken over je eigen invloed; dat is waar het begint.

We leven in een tijd waarin bepaalde online gemeenschappen de lelijke kant van de mensheid uitvergroten. Ze spreken onze zwaktes aan en stellen ons geduld op de proef. Als mensen egoïstisch of ongeduldig zijn, moeten andere mensen daardoor lijden. Wij als ouders moeten onze kinderen beschermen tegen de vreselijke dingen die ze online kunnen zien en doen. Maar veel mensen lijken dat te hebben opgegeven. Alsof het allemaal onvermijdelijk is.

Waarom geven we mobieltjes aan tieners? Waarom accepteren we haatzaaiende retoriek en laten we die toe? Toegeven aan pessimisme en cynisme is hetzelfde als het opgeven. We moeten bezorgd zijn, maar we mogen de hoop niet verliezen. De volgende generatie heeft ons nodig. Hoop is een geschenk dat we allemaal hebben gekregen. Van jouw eigen keuze om dat niet te gebruiken kun je anderen niet de schuld geven.


Je spreekt vaak over 'Afrika', ook al is het een groot continent met veel talen en culturen. Wat bedoel je precies als je het over Afrika in het algemeen hebt?

Ten eerste: mensen kunnen zo onnozel zijn als ze doen alsof Afrika een land is en mij vragen of ik 'Afrikaans' spreek. Er worden enorm veel talen gesproken in Afrika. Mijn moedertaal is Yoruba. Mensen kunnen ervoor kiezen om onwetend te blijven, omdat het ze een gevoel van superioriteit geeft. Maar de waarheid is dat Afrika de wieg is van de hele mensheid. Je huidskleur doet er niet toe, ieders DNA is Afrikaans!

Het Afrika waar ik over praat is veelzijdig. Ik reis veel en wat ik overal in Afrika aantref, is de solidariteit binnen families. En ik zie mensen die, zelfs in armoede, een mooi leven leiden. Wanneer je in de armste gebieden van Afrika komt, maakt de waardigheid van de mensen de meeste indruk. Sommige toeristen reizen erheen en denken dat ze zomaar foto's kunnen nemen, dat ze arme mensen kunnen behandelen alsof die geen ziel hebben. Maar in werkelijkheid kunnen de mensen die daar wonen ons helpen begrijpen waar we staan en wie we werkelijk zijn. Door hen wordt de impact zichtbaar die wij op de wereld hebben, wat we voor onszelf en anderen kunnen doen. Waar ik ook ga, Zuid-, West-, Oost-, Centraal-Afrika, overal op het continent, is dat een constante les voor mij. Het maakt niet uit welke taal ze spreken, de mensen staan met beide benen op de grond.


Een van je ambities voor het Holland Festival is om hier het Afrikaanse perspectief te laten zien. Wat bedoel je daarmee?

Mensen hebben zoveel aannames over Afrika, dat ze niet beseffen hoe snel dingen zich daar ontwikkelen. De nieuwe generatie daar pikt het niet meer. Steeds meer jongeren in Afrika willen de politiek in, omdat ze genoeg hebben van het systeem dat er nu is. En er zijn steeds meer lokale ondernemers, onder wie veel vrouwen. Als de rest van de wereld nu niet met Afrika samenwerkt, wordt het moeilijk om die snelle vooruitgang later in te halen.

Ook op het gebied van muziek is er een mentaliteitsverschuiving gaande: Afrikaanse jongeren luisteren meer dan ooit naar de muziek van Afrikaanse artiesten. De westerse wereld denkt misschien dat het een hype is, maar Afrikaanse muziek is allang overal doorgedrongen. Iedereen gebruikt het ritme, de afro-beats, omdat die zo aanstekelijk zijn. Denk je soms dat rock 'n roll niet Afrikaans is? Blues komt uit Afrika en daar komen de akkoorden van rock 'n roll vandaan. Slaafgemaakte Afrikanen hielden vast aan hun muziek, waardoor die zich wereldwijd verspreidde. Je kunt eindeloos veel overeenkomsten vinden in muziek over de hele wereld.


Je maakte samen met de beroemde componist Philip Glass het project Ifé: een combinatie van klassieke muziek en songteksten in jouw moedertaal Yoruba. Hoe ontstond die samenwerking?

Muziek is een universele taal. Ik deins er niet voor terug om met verschillende artiesten van over de hele wereld te werken. Ik wil altijd bruggen bouwen door middel van muziek. Omdat het een taal is die iedereen aanspreekt ongeacht taal of huidskleur. Je kunt de overeenkomsten gebruiken om de verschillen achter je te laten.

Toen ik werd benaderd om met een klassiek orkest te werken, stond ik daar dus voor open. Nadat ik met het Orchestre Philharmonique du Luxembourg had gewerkt, en daarvoor een Grammy had gewonnen, stelde het London Philharmonic Orchestra voor dat ik met Philip Glass zou samenwerken. Ik kende Philip al en die reageerde enthousiast. Hij vroeg mij om de onderwerpen voor dat project te kiezen en ik schreef drie gedichten in het Yoruba over de schepping van de wereld. Toen hij me een jaar later de muziek stuurde, was ik verrast hoe goed het gelukt was, want die taal is nogal uitdagend. Het is een taal waarin iedere toon een andere betekenis heeft. Hij legde uit dat hij fonetiek had gestudeerd, wat deels verklaart waarom hij deze muziek heeft kunnen schrijven.

Toen een journalist vroeg wat deze samenwerking inhield, was het antwoord van Philip: ‘Angélique en ik bouwen bruggen waar nog nooit iemand overheen is gegaan.’ Dat klopt. Mensen denken misschien dat klassieke muziek elitair is, maar dat hoeft niet zo te zijn. Wij brachten twee werelden samen die elkaar nog niet ontmoet hadden.


Kun je iets vertellen over je nieuwste muziektheaterproject Yemandja?

Drie jaar geleden besloot ik dat ik een verhaal over slavernij wilde vertellen in de vorm van muziektheater en dat ik daarin ook verschillende tradities, zoals doopceremonies, met elkaar wilde verweven. We hadden iemand nodig om mijn ideeën op papier te zetten. Mijn dochter, die toneelschrijver is, was regelmatig in Afrika geweest en ik heb haar veel verteld over de invloed van slavernij op mijn familie. Toen zij eenmaal begon te schrijven, bleek dat zo goed dat we haar hebben gevraagd het hele script en zelfs een deel van de muziek te schrijven. Yemandja gaat over hoe we kunnen samenkomen om onze wonden te helen die door kolonisatie en slavernij zijn ontstaan. Muziek speelt daarbij een hoofdrol.


Dus Yemandja gaat ook over bruggen bouwen?

Vierhonderd jaar lang hebben zwarte mensen gewerkt om de welvaart van ontwikkelde landen op te bouwen. Ze hebben daar nooit iets voor gekregen. Vooral in Amerika is het nog steeds erg moeilijk om hierover te praten. De slavernijgeschiedenis heeft een enorme invloed op Afro-Amerikanen. Ik bedoel: New York is de meest gesegregeerde plaats in de wereld. Aziaten wonen hier, Latino's wonen daar, zwarte mensen wonen weer ergens anders... De huisvesting en voorzieningen voor zwarte gemeenschappen zijn veel minder dan voor witte mensen. De gevolgen van de slavernij zijn nog overal.

Ook in Afrika wordt er weinig over gesproken. Door samen te werken met slavenhandelaren, maakten ook zwarte mensen deel uit van het probleem. In Benin worden mensen elke dag aan die geschiedenis herinnerd. Het land ligt aan de kust. Er is daar een weg naar zee met een boom waaronder mensen werden geteld om vervolgens als slaven te worden verscheept. De plek heet 'the gate of no return' (‘de poort van geen terugkeer’). Die plek is daar, die geschiedenis is daar, mensen weten welke familie wel of niet heeft meegewerkt, maar niemand praat erover.

De wonden en littekens van de slavernij zitten aan beide kanten, bij de daders en bij de slachtoffers. Hoe zorg je voor een gesprek zonder dat het de samenleving verscheurt? Verzoening is een oplossing. Ook al is dat voor veel mensen nog moeilijk voorstelbaar. Ik stel voor om eerlijk en zonder schuldgevoel met elkaar praten. Jij en ik hebben deze situatie niet gecreëerd, maar we kunnen er wel een gezond gesprek over hebben, waar ook ruimte is voor woede en ongemak. Het gesprek aangaan is de enige manier om de volgende generatie van onze last te bevrijden. We moeten uiteindelijk allemaal samen verder.