Aan de lezer…
Dit essay is geen recensie, geen interpretatie en vooral geen poging om de voorstelling in woorden te vangen. De talen in de voorstelling ben ik niet machtig, de culturen ken ik slechts van buitenaf. Elk oordeel, elke beschrijving zou het risico lopen de voorstelling te reduceren tot mijn eigen westerse blik, wat in de context van deze reflectie beperkend zou zijn. Dit essay is daarom geen duiding, maar een thematische dialoog; een uitnodiging om samen te zoeken voorbij de grenzen van een vertrouwde traditie.
Wie de opera Ring of Our Time dit huidige Holland Festival bezoekt, wordt onvermijdelijk geconfronteerd met de schaduw van Richard Wagners monumentale Der Ring des Nibelungen, een werk dat Wagners interesse voor andere culturen kenmerkt en een nieuwe periode in de geschiedenis belichaamt, namelijk het hoogtepunt van het kolonialisme, waarin de extractie van grondstoffen en de bijbehorende machtsstructuren centraal staan. In zekere zin is Wagners opera daarmee een lofzang op het koloniale tijdperk, waarin de voormalig imperialistische grootmachten, zich de rijdommen van de wereld toe-eigenden en hun eigen verhaal tot norm verhieven. Met Wagners werk als aanvankelijk uitgangspunt creëerde World Opera Lab onder leiding van Miranda Lakerveld, in samenwerking met Balaan Tumaan ensemble, Sanjat Band, Oworonshoki performers en Colectivo Sujuy Ja’ deze nieuwe wereldopera. Kunstenaars uit Nigeria, Irak, Indonesië en Mexico bundelen hun verhalen in dit project en vertellen een geschiedenis van grondstoffen en de rol van de mens daarbinnen. De voorstelling verweeft persoonlijke en collectieve geschiedenissen van kolonisatie, extractie en verzet en toont hoe de stemmen van de aarde en haar beschermers, alsnog gehoord kunnen worden.
Aan de oever van de rivier de Eufraat komen de godinnen en de goden van de grote beschavingen bijeen om te herinneren. Hier, waar de eerste mythen werden opgetekend, wordt het volgende duidelijk: dit verhaal, deze vertelling “[is] het verhaal over hoe de wereld toen was.” Het is een herinnering aan het water dat zich als moeder en vader ontfermde over de aarde, aan de ‘heilige draad’ die hemel en aarde verbond, en vooral aan het verlies van harmonie tussen mens, natuur en dier die werd verstoord door menselijk hebzucht. In de koloniale tijd is deze draad doorgeknipt, afgebrokkeld en verwaarloosd. De draad dient ook als teken van hoop en wordt gedurende de voorstelling letterlijk en figuurlijk opgepakt, doorgegeven en gevlochten. Het touw dat de personages constant vasthouden, verbindt de verschillende verhalen, continenten en tijden. Het is een draad van collectief geheugen; een poging om de verbroken verbindingen te herstellen en dient daarnaast als een herinnering aan het verlies. De handen van de personages grijpen het touw soms krampachtig, soms teder, terwijl hun bewegingen, traag herhalend of juist abrupt, de spanning tussen verlies en hoop voelbaar maken. Het touw krijgt door dit fysieke spel een tastbare lading.
De uitputting van de aarde door menselijk toedoen wordt tastbaar in de collectieve treurliederen, beweging en dans. “Ze haalden het heilige water uit de rivier. Sneden je in stukken. Bloed stroomde uit je hart, levende heilige draad.” zingen de performers terwijl ze scheppen en graven in de onzichtbare grond. Deze handeling verbeeldt niet alleen het nemen van grondstoffen door de mens, maar ook het geweld dat daarmee gepaard gaat. De aarde wordt hier niet als passief decor getoond, maar als levend wezen dat lijdt onder menselijke ingrepen. Deze beelden resoneren met Wagners Ring, waarin het goud uit de Rijn wordt geroofd en de cyclus van macht, verraad en ondergang in gang wordt gezet. Maar waar Wagner de gevolgen van extractie enkel beziet door de ogen van goden en helden, laat Ring of Our Time de aarde zelf spreken. Wanhoopskreten als “ik huil hardop” en vergelijkingen met het verlies van grondstoffen “zoals diegenen die hun dierbaren hebben verloren” belichamen haar pijn, haar woede en haar verdriet.
Ring of Our Time komt niet alleen in thematiek overeen met Wagners opera, maar vooral in de wijze waarop beide werken de verhouding van de voormalig Europese mogendheden tot de wereld, tot macht en tot culturele toe-eigening bevragen. Waar Wagners blik blijft steken bij de neokoloniale en antropocentrische fascinatie voor extractie en toe-eigening van grondstoffen, zonder oog voor het perspectief van de aarde en de inheemse volken van wie deze rijkdommen worden onttrokken, biedt Ring of Our Time een ander verhaal: dat van de aarde zelf, verteld door haar godinnen, haar wateren en vooral door de stemmen van hen die eeuwenlang zijn genegeerd. De opera toont het verzet, het tegengeluid en de alternatieve verhalen die in de westerse canon vaak worden uitgewist. Eén voor één zien we de personages letterlijk en figuurlijk opboksen tegen de onzichtbare en dreigende hand van de mens, terwijl ze hun grondstoffen verliezen en gevangen worden genomen.
Ring of Our Time laat zien hoe de voormalig koloniale grootmachten, terwijl zij zich de rijkdommen van de aarde toe-eigenen en daarmee de planeet beschadigen, ook op cultureel vlak arm blijven door steeds het eigen verhaal te herhalen en inheemse of meer-dan-menselijke perspectieven uit te sluiten. De ene na de andere ecologische ramp wordt geprojecteerd op een wand achter de performers en het orkest: de extractie van olie, het droogleggen van rivieren en het vernietigen van bossen. Terwijl de woorden van vernietiging over de wand glijden, komt de muziek tot een dreigend crescendo, waarin met name percussie en schrille blaasinstrumenten, de angst en het verlies bijna lichamelijk voelbaar maken. “Mensen pas op!” spreekt een van de dansers met grote noodzaak uit. “Waarom hebben jullie de aarde verdorven gemaakt? Waarom zijn jullie ons vergeten. Jullie vergeten de wortels.” De danser spreekt niet alleen over ecologische rampen, maar ook over het gevolg van een eenzijdige blik die de aarde en haar verhalen tot bezit reduceert. In de praktijk betekent dit dat westerse en koloniale kunst, literatuur en muziek vaak blijven steken in een monocultuur van perspectieven. Het verhaal van extractie wordt verteld, maar niet het verhaal van verzet. Het mondiale gebruik en misbruik van natuurlijke grondstoffen biedt in die zin een kritisch perspectief op de monocultuur van het imperialistische denken, waaronder Wagners onvermogen voorbij zijn fascinatie voor andere culturen te kijken en werkelijk in contact te komen met de ander. Dit onvermogen is niet alleen een artistiek probleem, maar ook een moreel en maatschappelijk probleem; het verhindert echte dialoog, wederzijds begrip en verzoening.
In plaats van inheemse stemmen, rituelen en muziek te reduceren tot objecten van exotisch vertoon, erkent en belichaamt deze opera deze invloeden juist als gelijkwaardige bronnen van kennis en schoonheid. Zowel in muziek, als in dans, als in taal wordt het verzet zichtbaar gemaakt, klinken nieuwe stemmen en wordt het ongemak benoemd, waardoor de culturele armoede van Wagners werk wordt doorbroken. Op deze manier biedt Ring of Our Time een krachtige verrijking voor de westerse operatraditie. Waar Wagners Ring de cyclus van extractie en toe-eigening laat eindigen in ondergang, opent Ring of Our Time juist een perspectief op herstel en verzoening. De voorstelling eindigt met een slaapliedje: “slaap omdat ik voor je zing”. Het slaapliedje klinkt als een zachte, wiegende golf waarin de verschillende stemmen en culturen samenkomen. Het is een oproep tot verzoening en blijk van vergeving. Daarmee ontstaat een nieuwe ring: een kring van verhalen, verbondenheid en gedeelde verantwoordelijkheid. Ring of Our Time toont dat kunst meer kan zijn dan spiegel of troost; ze wordt een ruimte voor dialoog en uitwisseling, waarin de aarde en haar verhalen weer van ons allemaal zijn.