Limite

Sterke schaduwen en onverwachte camerahoeken

door Helen Westerik

De film Limite van Mário Peixoto was lange tijd zo'n onbekend meesterwerk waar meer over werd gepraat dan dat mensen hem ook echt konden zien. Pas sinds 2010 is de film uit 1931 in gerestaureerde staat te zien, na lang een bijna mythische status te hebben gehad. Filmgrootheden als Orson Welles waren enthousiast. Toch heeft de regisseur pas postuum erkenning gekregen.

Wie was Mário Peixoto en hoe kwam hij in de filmwereld terecht?

Peixoto werd in 1908 geboren in Brussel in een welvarende familie. Zijn moeder was een nazaat van een van de grootste slavenhandelaren en grootste koffieplantagehouders, zijn vader stamt af van een suikerfabrikant. Zijn jeugd heeft hij doorgebracht in België, Brazilië en Engeland. Tripjes met zijn vader binnen Europa stonden in het teken van film: vanuit een verlangen om de nieuwste films te zien, reisden zij in 1929 af naar Londen en Parijs, waar een bloeiende kunstzinnige filmcultuur was.

In Parijs zag de jonge Peixoto op straat een foto van André Kertesz. Het was de voorkant van het Franse tijdschrift VU, een zwartwitfoto van een vrouw met een paar geboeide handen. De foto is mysterieus, de handen lijken niet van de vrouw te zijn, maar van achter haar vandaan te komen. De kin van de vrouw is onderbelicht en deels niet te zien. Deze foto is voor Peixoto het beginpunt van Limite. Nog dezelfde avond schrijft hij een eerste outline voor de film. Het beeld komt terug aan het begin van de film, net na de openingscredits en een korte scène waarin roofvogels van onderaf gefilmd worden wanneer ze iets aan stukken rijten. Het is duidelijk: er is hier iets niet pluis.

In 1931 gaat Limite in première in de Cinema Capitólio in Rio de Janeiro. Het lukt niet om de film daarna in de bioscopen te laten draaien en ook Peixoto's overige filmprojecten zijn geen succes. Scripts worden afgewezen, projecten afgelast, Limite blijft zijn enige afgemaakte film. Hij wil wel, in de jaren 60, een boek herschrijven dat hij als twintiger schreef. Alleen het eerste deel wordt uiteindelijk gepubliceerd in 1984. Uiteindelijk ziet hij zich gedwongen om het landgoed dat hij van zijn vader had geërfd te verkopen om zijn schulden te betalen, en leeft hij het laatste jaar van zijn leven in een flat in Copacobana, Rio de Janeiro.

Kruispunt in de filmgeschiedenis

De film kwam uit in 1931, een sleutelperiode in de filmgeschiedenis. De eerste geluidsfilm was al vier jaar oud (The Jazz Singer van Al Jolson uit 1927), maar in Nederland bijvoorbeeld moesten we nog tot 1933 wachten tot de eerste geluidsfilm (De Jantjes uit 1934). Hollywood werd het nieuwe centrum van de filmindustrie, met een enorme filmproductie van wel zo’n 800 speelfilms per jaar. De eerste grote sterren als Buster Keaton, Clara Bow en Rudolph Valentino die vanaf de jaren 10 films maakten, hadden toegewijde fans. In Europa is vooral de kunstzinnige film uit de jaren 20 en 30 nu nog bekend. Films uit de Weimarrepubliek bijvoorbeeld, zoals Metropolis van Fritz Lang: de dystopische science fiction-film met de iconische Maschinenmens (de beroemde robotvrouw) en de vliegtuigjes in een futuristische stad. In de Sovjet-Unie experimenteerden Sergei Eisenstein en Lev Koelesjov met montage. Zij waren de eersten die shots monteerden vanuit het idee dat het geheel meer is dan de som der delen: er hoeft geen chronologische volgorde te zijn. Shots kunnen gemonteerd worden om een zo groot mogelijk emotioneel effect te creëren en om elkaars betekenis te beïnvloeden.

Invloeden op Peixoto

Het lijkt erop dat Peixoto met name door de Russen en de Duitsers sterk is beïnvloed. Een schaar in close-up, een garenklosje, het zijn in het contrastrijke zwart-wit prikkelende beelden. Bijna alle shots zijn geometrisch: ze bevatten rechthoeken, driehoeken en cirkels, die de scenes verbinden en de flashbacks vastknopen aan het heden uit het verhaal.

De structuur van Limite is helder: drie mensen, twee vrouwen en een man, dobberen in een klein bootje op zee. Hun situatie lijkt uitzichtloos. Ze vertellen elkaar over hun leven en lijden met hallucinante en mysterieuze flashbacks. Het is de stijl die deze film zo bijzonder maakt. Limite heeft een sterke visuele stijl. Peixoto speelt met lijnen: verticale lijnen komen bij elkaar als hij spijlen en ramen na elkaar monteert. De strakke verdwijnpunten in een straat worden doorbroken door een rieten boodschappenmand die aan de arm van een vrouw bungelt. Sterke schaduwen en onverwachte camerahoeken doen denken aan de Weimarfilms, de films die bekend stonden om hun duisternis, zowel in thematiek als in stijl. Elk shot is visueel sterk. En in elk shot kun je lijnen zien die refereren aan de begrenzing van de fysieke ruimte op het bootje, maar ook aan de overlevingskansen van de drie mensen op de boot. Limite, de begrenzing uit de titel, is zo meer dan een titel die iets over het verhaal zegt, het legt de kern van de film vast.