The Bird of a Thousand Voices trekt alles uit de kast om een Armeens volksverhaal te vertalen in beeld, geluid, gevoel, associaties en – voor wie dat wil – een politieke boodschap.
“Totaalkunstwerk” is eigenlijk het enige etiket dat past bij The Bird of a Thousand Voices. De voorstelling is een optelsom van muziek, orale literatuur, kinetische kunst, film, videogame, theater, poëzie en lichtkunst. ‘Een multidisciplinaire jamsessie op het hoogste niveau’, vindt Ruben van Leer, de Nederlandse regisseur en filmmaker die samen met componist/pianist Tigran Hamasyan dit project initieerde.
Het duo ontmoette elkaar tien jaar geleden voor het eerst en hadden een instant klik. Sindsdien hebben ze samen verschillende producties gerealiseerd, waarin Hamasyans muziek op het snijvlak van jazz, rock en Armeense volksmuziek perfect aansloot op Van Leers associatief-lyrische beeldtaal die hij ontwikkelde in muziekvideo’s en tournees als veejay met onder andere The Black Eyed Peas en Coldplay.
‘Vier jaar geleden verhuisde Tigran met zijn jonge gezin van Los Angeles terug naar Armenië’, vertelt Van Leer. ‘Het land wordt bedreigd door buurland Azerbeidzjan en krijgt amper internationale steun. Hij had het gevoel iets positiefs te kunnen bijdragen met zijn muziek. Weer twee jaar later kreeg ik een telefoontje. Hij had zijn grootste compositie ooit geschreven, gebaseerd op een sprookje dat oud is maar relevant voor het heden. Tigran zei: jij bent mijn partner in het vertellen van verhalen, kom me helpen dit te vertellen.’
Hazaran Blbul
Van Leer reisde af naar Armenië om zich te verdiepen in het land en het volksverhaal waar zijn creatieve partner zo door geïnspireerd was geraakt. ‘Sprookjes over vogels bestaan in meerdere culturen, zoals de mythen over de feniks of de vuurvogel’, vertelt Van Leer. ‘Het Armeense Hazaran Blbul werd eeuwenlang doorverteld als verhaal voor het slapen gaan. Pas in de Middeleeuwen zijn versies op papier gezet, fragmenten daarvan heb ik mogen filmen in de Armeense hoofdstad Jerevan. Het Matenadaran manuscriptarchief heeft ook eerste edities die grotendeels gemaakt zijn op vroege drukpersen in Amsterdam.’
Hazaran Blbul gaat over een ruimhartige koning, die de paleispoorten opent om zijn bezit te delen met het volk. In het gedrang van de hebberige onderdanen wordt een klein kind onder de voet gelopen en zijn grootmoeder, die de vorst hiervoor verantwoordelijk acht, spreekt een vloek uit. Alleen de vogel die duizend liederen zingt, kan die opheffen. Dus stuurt de koning zijn oudste zoons op reis om het mythische dier te vinden. Als zij onverrichterzake terugkeren, is het de beurt aan de jongste zoon Areg. Maar voordat hij zich aan de tocht langs demonen en ander onheil waagt, gaat hij langs bij het dorpsmeisje Manushak en belooft bij terugkomst met haar te trouwen. Die terugkeer laat echter veel langer dan gehoopt op zich wachten. Areg is weliswaar succesvol, de vogel herstelt al zingend de vrede in het koninkrijk, maar Manushak is van verdriet veranderd in een lelie.
Hallucinante flashbacks
‘Mijn eerste idee was om het sprookje filmisch te verbeelden’, vertelt Van Leer, die iets soortgelijks eerder deed in samenwerking met Michel van der Aa en Peter Greenaway. ‘Op het podium zou mijn film dan versmelten met de gezongen tekst en de muziek, een beetje als in een opera. Maar gaandeweg werd mijn film een op zichzelf staand werk. Het speelt zich af in een post-Apocalyptische wereld, waar Areg zich met een klimaatpak en zwaar ademend doorheen beweegt. Hij is stervende, maar als hij een manuscript in een klooster vindt, is hij geïnspireerd door het verhaal om nog één dag verder te leven om een nieuwe wereld tot stand te brengen. In hallucinante flashbacks wordt het oorspronkelijke verhaal van de mythische vogel verteld, een cinematografische vertaling van het sprookje.’
In de uiteindelijke theatervoorstelling is gekozen voor een meer abstracte vormgeving. Areg is geen echt personage meer maar een lichtbron, wat gezien de Armeense betekenis van zijn naam – zon – niet onlogisch is. Op het podium is uit het verhaal alleen zangeres Areni Agbabian lijflijk aanwezig, die de rollen vervult van zowel de vogel als Manushak.
Vrouwelijke energie
‘Het sprookje gaat volgens mij over de afwezigheid van vrouwelijke energie’, verklaart Van Leer het vrouwelijke perspectief. ‘Areg is anders dan zijn broers. In een bijzin wordt vermeld dat hij donker en klein is, de bastaardzoon van de koning en een vrouw die verder niet genoemd wordt. Ook zijn grote liefde raakt hij kwijt. En de vogel die hij zoekt is vrouwelijk.’
Maar het vrouwelijke element zit nog dieper. ‘Het waren moeders die eeuwenlang mythen doorvertelden aan hun kinderen. Zij zijn de cultuurdragers en hebben de basis gelegd voor een collectieve identiteit. Die ligt in Armenië onder vuur, zeker na de etnische zuiveringen in Nagoro-Karabach vorig jaar. Maar ook de rest van de wereld, met z’n Poetins en Trumps, kan wel wat vrouwelijke energie gebruiken.’
Game
Een politieke laag zit zeker in de voorstelling, maar Van Leer en Hamasyan willen hem niet expliciet uitdrukken. Het gaat voor hen in eerste instantie om de zintuiglijke ervaring. En alsof beeld en muziek nog niet genoeg zijn, hebben Van Leer en scenograaf Boris Acket er ook nog een Wingmachine aan toegevoegd. Het is een metersbreed en –bewegende sculptuur die met vishengels en transparante stof de bewegingen van een vogel nabootst. Van Leer: ‘We nodigen het publiek uit om op de vleugels mee te vliegen, om te durven dromen.’
Nog voordat de voorstelling begint, wordt de fantasie al geprikkeld op een weinig orthodoxe wijze. ‘In plaats van een inleidende tekst met achttien pagina’s poëzie besloten we een game te maken”, vertelt Van Leer. “Dat zijn de mythen en verhalen voor het slapen gaan van nu. De game is gratis en je hoeft niets te downloaden. Synchroon met een muziekstuk van vier minuten rent de speler als Areg door een landschap om een ei te transporteren, het symbool van hoop en nieuw leven.’
‘We zetten die veelheid aan middelen in om de complexiteit van het sprookje en de wereld van nu te begrijpen en verbeelden. Het beoogde resultaat is een caleidoscopische ervaring. Wij willen de luisteraar en kijker een brug bieden naar een eigen interpretatie van het sprookje over de vogel die met haar gezang harmonie schiep in een maatschappij in crisis.’
Amsterdam
Edo Dijksterhuis
Freelance journalist bij o.a. Het Parool, Museumtijdschrift, De Filmkrant, DAMn Magazine, Zuiderlucht